گزارنده، راوی، شاعر: کلیدی برای حل مسألۀ منابع شاهنامه

  پژوهشگران دربارة مأخذ یا مآخذ فردوسی در نظم شاهنامه، نظرات گوناگونی را مطرح کرده‌اند. عدّه‌ای از آنها برآنند که فردوسی از منابع کتبی و شفاهی بهره برده است؛ افرادی تنها شاهنامة ابومنصوری را منبع فردوسی می‌دانند و عدّه‌ای فردوسی را وارث سنّت نقّالی و شفاهی گذشته قلمداد می‌کنند و اشاره به دهقان و موبدان زرتشتی در شاهنامه را نشانة ارتباط فردوسی با این گروه می‌دانند. با دقّت در شاهنامه، می‌توان به این نکته پی‌برد که راوی و شاعر دو شخصیّت متفاوت‌اند. شاعر شاهنامه بی‌شکّ فردوسی است امّا راوی شاهنامه که در اصل راوی داستان‌های مأخذ فردوسی یعنی شاهنامة ابومنصوری بوده، دهقان صد و بیست ساله‌ای است که اهل شهر چاچ بوده و بهرام نام دارد. با درک تمایز سخنان راوی و شاعر در شاهنامه، ویژگی‌های مأخذ فردوسی برای ما آشکار می‌شود، ویژگی‌هایی که بیانگر آن است که مأخذ فردوسی تنها یک کتاب بوده است، کتابی که فردوسی، خود را متعهّد می‌دانسته حتّی واژگان آن را برای حفظ روایت دهقان، به‌کار گیرد و همین امر سبب شده واژگان تازی اندکی به شاهنامه راه یابد.